Utvrđenja grada Niša i okoline

Zato i nije za čuditi se što je grad i njegova okolina bio opasivan kilometrima bedema koji je obezbeđivao da Niš bude tvrda tačka na razmeđi puteva. Konfiguracija terena oko grada davala je velike mogućnosti da se oko njega postave uporišne tačke kako bi se kotlina držala pod maksimalnom kontrolom. Na žalost malobrojni su fortifikacijski objekti preživeli da bi nam pružili što verniju sliku o tome kako je Niš i okolina izgledao kroz vreme, nešto je uništio zub vremena a nešto i ljudi koji su hteli da grad izgleda drugačije od onoga što je bio pre. Tako su nestali tragovi Rimljana, Vizantije pa na kraju Turaka. Najupecatljivija arhitektonska figura svakako je Niška tvrdjava u centru grada medjutim zbog obimnosti materijala koji se odnosi na ovaj objekat ona neće biti tema ovog rada vec jedne zasebne celine, u daljem tekstu su navedeni manji ali isto tako važni objekti uglavnom oko grada i njegove okoline.

Niš se od najranije istorije u izvorima pominjao kao važno raskršće puteva koji su se tu ukrštali i kao važna strategijska tačka. U svi itenererima i mapama od antike do danas bio je ucrtavan kao važan toponim. Antički Rim, moćna imperija držala je ove krajeve pod provincijom koja se zvala Moesia Superior – Gornja Mezija sa centralnim naseljem koje se zvalo – Naissus. Kombinacijom prirodnih resursa i izgradnjom utvrdjenih tacaka na odredjenim teritorijama uglavnom novoosvojenim, povezanih dobrim komunikacijama, Rimljani su uspevali da ostvare dve bitne stvari. Stitili su granice svoje imperije i drzali su osvojene oblasti pod stalnom kontrolom pre svega zahvaljujuci mocnim legijama koje su zaposedale utvrdjenja sirom imperije. Glavna komunikacija koja je vodila kroz Naissus vodila je do još jednog bitnog mesta- Konstantinopolja. Iz Naissusa se moglo ići i na jug Ulpiana – Scupi – Thessalonici ili na sever Viminacium – Singidunum kao i na severoistok Ratiaria. Pored glavnih puteva u okolini grada postojali su i lokalni putevi ( Via vicinales ) koji na žalost nisu uneti u itenerere najvažniji od njih vodili su za Turres ( Pirot ), Hammeum ( Prokuplje ), Praesidium pompei ( Rutevac ), Timacum Minus ( Knjaževac) i Remesianu ( Belu Palanku), ovi putevi su se u najvećem broju slučajeva kretali dolinama reka, kroz klisure i sl. Ono što je izvesno je da su rimski putevi rađeni pre svega za vojne potrebe a to je Via militaris. Rimljani su shodno okolnostima i potrebama imali različite tipove puteva i po konstrukciji i po dimenzijama. Tako je najširi put imao oko 6,5 m. kao recimo put na uzlasku iz samog grada rima koji se svakako smatrao veoma važnim, dok je najšira varijanta Via Appia imala oko 5,9 m. a originalni tip Via Appia 3,90 m, lokalni putevi manje važnosti imali su širinu svega 1,70 m. svakako da je i konstrukcija puta bila klasifikovana prema važnosti pa se tako i radio od više slojeva, popločavan kamenom kako bi bio što tvrđi i otporniji. Puteve su veoma često izrađivale vojne jedinice koje su imale bazni kamp u toj regiji. Na putnim pravcima naročito između većih gradova bile su raspoređene usputne stanice – mansiones (prenoćište) i mutationes (stanica za zamenu konja i kola), kao i krčme i prenoćišta tabernae et praetoria. Poznato je da se na Via militaris nalazilo 31 mansiones i 43 mutationes.

Via militaris je izgrađen u i veku n.e. od strane Rimljana. Trasa puta koja je vodila dolinom Velike i Južne Morave izgrađena je 33 god. a trasa koja je vodila kroz susednu Trakiju između 29 i 61 godine. Poznato je inače da su Rimljani osim naziva Via militaris za ovu komunikaciju koristili još i nazive : Via publica (državni put ) zatim Aggerpublicus (državna zemlja) kao i jednostavan naziv Starta (put).
Via militaris je imao dužinu koja je iznosila 670 rimskih milja, što bi značilo da je njegova dužina prevedena u kilometre iznosila oko 1005 jer je jedna rimska milja imala 1482 metara. Prosečna širina ovog puta bila je 6 m. ili tadašnjih 9 koraka.

Interesantna je činjenica da se put većim delom držao prave linije pa je tako vrlo često imao i velike uspone i velike nizbrdice.

Na prelazima preko velikih vodenih tokova ili provalija napravljeni su uglavnom kameni mostovi u retkim slučajevima drveni sa ojačanjima. Na razdaljini od jedne rimske milje( jedna rimska molja ekvivalentna je 1482 m) celom dužinom puta postavljani su miljokazi. Na razdaljini od otprilike jedne ,milje su postavljani i milecastles ili utvrdjenja na distanci od jedne milje sa posadom koja je imala zadatak da stiti komunikacije od bandi i razbojnika ili u odredjenim uslovima vrse popravke na putu.

Najstariji tipovi utvrđenja čiji su ostaci pronađeni na teritoriji grada i u njegovoj bližoj i daljoj okolini potiču pre svega iz antičkog perioda, perioda Vizantije i perioda srednjeg veka. Postoji mogućnost da su egzistirali i raniji tipovi utvrda međutim tragovi o njima nisu pronađeni do sada. Što se tiče rimskih utvrda razlikujemo dva tipa koja su bila karakteristična za vladavinu rima na ovim prostorima koja su bila i tipske građevine širom rimske imperije. To su pre svega kasteli ( castel ) i kastrumi (castrum) koji su služili za smeštaj i zaštitu vojnih jedinica na određenom području.Jos je

Ovi tipovi utvrđenja bili su uglavnom pravougaone ili kvadratne osnove na uglovima pojačavani kulama i zidani od kamena i opeke neretko su bili opasivani rovovima kako bi onemogućili napadača da uzvrši upad. Kasteli su bili znatno manjih gabarita u odnosu na kastrume a prevashodna namena im je bila uloga stražarskih kula na uzvišenjima iznad važnijih komunikacija ili kritičnih tačaka odakle se očekivao napad neprijatelja. Svakako najpoznatiji sistem zaštite pomoću lanca ovakvih utvrđenja je bio limes na Dunavu koji je služio da zaštiti rimsku granicu od najezde varvara.

Treba reći i to da su i varvarski i drugi narodi poput Slovena, Avara, Germana i Tračana poznavali utvrđenja ali drugačijeg tipa. Osnova ovih utvrda bila je za razliku od rimskih tipova najčešće kružna sa drvenom kulom u sredini za smeštaj starešine ili zapovednika. Bedemi su bili nasipani zemljom a palisade izrađene od drveta često uokvirene rovovima. Ovakav tip utvrđenja u izvorima se najčešće naziva ,,ring,, (krug) a drvene kule u njima ,,odel,,. Ringovi su uglavnom građeni na uzvišenjima i brežuljcima kako bi bila što nepristupačnija eventualnom napadaču. Naročito se Tračani ističu po gradnji ovih tipova utvrda i njihovi ostaci se u velikom broju nalaze rasuti po teritoriji današnje Bugarske čiji je jedan dobar deo zauzimala tračanska zemlja. Na našoj teritoriji nemamo ostatke ovakvih tipova utvrda. Kao sto nemamo ni ostatke lokaliteta vezane za pre-rimska plemena koja su boravila na ovim prostorima Tribale, Dardane, Meze ili Kelte za koje bi se doduse moglo vezati postojanje odredjenih toponima ali za sve to nema relevantnih ni pisanih ni materijalnih dokaza. Da bi se bolje shvatila problematika utvrda treba reci nesto uopsteno o vrstama utvrdjenja koja su egzistirala na ovim prostorima to su pre svega rimska, vizantijska i srednjevekovna u opstem smislu u koje spadaju i turska. Latinski naziv castra, jednina od castrum korišćena je da definiše građevinu koja je konstruisana na zemlji sa ciljem da se koristi u vojne svrhe.
Najpoznatiji tip castra je svakako kamp (camp) vojni objekat dizajniran uglavnom od baraka i dodatnih vojnih objekata za smeštaj opreme, oružja i hrane kada se jedinice ne nalaze na maršu ili u borbenom dejstvu. Za izgradnju i organizaciju kampa bili su zaduženi vojnici inženjeri iz posebnih jedinica Architecti ,, glavni inženjeri,,.

Sposobnost inženjera ogledala se u tome da za samo nekoliko sati formira kamp čak i kada su borbe u toku. Za te svrhe koristio se čitav repertoar planskih kampova sve u zavisnosti od toga koliko formacija namerava vremena tu da provede pa iz toga i proizilaze njihovi nazivi: tertia castra ,, kamp od tri dana,, quatra castra ,,kamp od četiri dana,, i sl.

Mnogo permanentniji kamp bio je castra stativa ,, stajaći kamp ,, ili castra aestiva ili astevalia ,,letnji kamp,,u kome su vojnici bili sub pelli ili sub teritoriis ,,pod šatorima,,
Leto je inače bilo vreme vojnih kampanja a tokom zime vojnici su smeštani u kampove tipa castra hiberna koji su bili izrađeni od baraka solidnijeg materijala nalik tvrdim civilnim građevinama. Od najranijih vremena rimski kampovi bili su konstruisani po ugledu na civilne građevine i opisani su u izvorima Higinija Gromatikusa ,, De metatione Castrorum,, ili ,, De Munitionibus Castrorum,, kao i delima Polibija i Pseudo Higinija.Treba reci i to da su Rimljani uvek tezili da vojne uslove priblize civilnim, odatle cesto postojanje termi, hramova i sl.objekata koji nisu sluzili u vojne svrhe a nalazili su se u okviru takvih objekata. Kampovi u kojima je boravila jedna legija imali su najčešće kvadratnu osnovu a za dve legije ona je bila pravougaona. Glavna zgrada bio je štab a oko njega su bile raspoređene ostale građevine izmešu je ostavljan prostor za komunikaciju. Baza munimentum (fortifikacija) bila je smeštena uzmeđu zidova vallum koji je imao zaštitni karakter. Kopanjem šanca (fossa) oko kampa višak zemlje koji je izbacivan spolja formirao je bedem (agger).
Oko unutrašnje periferije zida (vallum-a) bio je brisan prostor koji se nazivao intervallum koji je imao funkciju da u slušaju napada prihvati protivničke projektile ili da se u njemu smesti stoka (capita) ili ratni plen (praeda) Legionari su imali kvartove u unutrašnjoj zoni intervalluma kako bi mogli brzo zauzeti položaj na zidovima u slušaju napada. Unutar kampa na periferiji se nalazio službeni put ,,via segularis,, a svaki kamp je imao i jednu glavnu ulicu koja je u većini slučajeva bila postavljena pravcem sever-jug i bila je velike širine. Imena u mnogim gradovima navode na to da je formalni naziv za nju bio cardo ili Cardus Maximus međutim tipično glavna ulica se nazivala Via principalis. Centralni deo kampa koristio se za vojne parade i smotre. Zgrada štaba nazivala se praetorium jer je u njoj boravio praetor (prvi oficir) komandant baze i njegovo osoblje. U kampu koji je imao više legija on je mogao imati i rang consul ili proconsul. Život u kampu bio je uređen po pravilima jasno određenim kao i ustrojstvo po kpjem je rimska vojska bila poznata. Kampovi su služili kao oslonac prilikom operacija na teritoriji i kao čvrste tačke iz kojih se moglo dejstvovati.

Utvrđenja tipa kastela manjih gabarita koja su korišćena za manje jedinice u stražarske i osmatračke svrhe često se nalaze na teritoriji oko niša i u ranijem i poznijem periodu rimskog carstva. Vizantijsko carstvo nasledilo je fortifikacijski sistem od svojih prethodnika tako da nije bilo bitnijih promena u pravcu utvrđivanja.

Izvor koji najviše govori o utvrđenjima oko Niša je svakako Prokopije iz Cezareje koji je u delu ,, De Aedeficis ,, O građevinama,, napisanom 553-555 god. Prokopije daje spiskove kastela prema mapama itenerarima i svedočanstvima o mestima koje je lično pohodio. Na žalost po Prokopijevim podacima koji se svode pre svega na spiskove i približne podatke o lokacijama ne može se doći do tačnog lociranja objekata. Analiziranjem teksta uočava se Prokopijevo držanje određenog pravca i redosleda kod nabrajanja kastela naročito kod onih na Dunavskom limesu, od zapada prema istoku. Prokopije nabraja gradove koje je Justinijan obnovio i sagradio pa tako daje i spisak 32 novoizgrađene tvrđave i 7 novoobnovljenih kastela u okolini Naissa:

Izgrađeni kasteli:

Calventia	Viculea	Lautzones	Pharanores	Castellium
Duliares	Stranbosta	Graffes	Mediana	Pistes
Aldanes	Garces	Tuincana	Sarmates	Castellium
Arsena	Dusmones	Brarcedum	Vratzista	Eraria
Oladoris	Bercodium	Cassia	Sabinirabes	Grandetum
Timiana	Urbriana	Condilar	Nogeto	Arsatasa
Gurbicum

Novoobnovljeni kasteli:

Ad Herculeum	Mutziani Castellum	Burdopes	Calis	Millareca
Deobena	Hesdupora

Prema redosledu kojim se nabrajaju mesta u oblasti tadašnjeg Naissusa dolazi se do zaključka da je ono vršeno od severa prema jugu : Sarmatis-Dasmonis-Mediana-Herculea. Ako je zaključak ispravan onda se može zaključiti da je severno Sarmatis (možda današnji Vidovac) na granici sa Horeum Margi (Ćuprija) bilo smešteno pet utvrđenja. U pojasu Sarmatis i Dasmanis (današnji Bračin) bilo je raspoređeno trinaest utvrda, između Dasmanis i Mediane devet, od Mediane do Ad Herculeum (današnja Žitorađa) tri, južno od Ad Herculeum do same granice teritorije Naissusa prema Scupi (Skoplje) šest utvrđenja. S obzirom na konfiguraciju terena ovakav raspored čini se vrlo realnim i verovatan. Upadljiva je i cinjenica da se Mediana pominje u spisku kastela pa se moze realno pretpostaviti da je ovo otmeno predgradje Naissusa imalo vojnu posadu i neki od fortifikacijskih objekata u ovom slucaju verovatno kastel ciji tacan polozaj u kampanjama istrazivanja jos nije tacno utvrdjen. U brdovitom teško prohodnom. i svakako opasnijem terenu Sarmatis-Dasmanis zahtevan je veći broj utvrđenja dok je u ravničarskom delu njihov položaj bio na srazmernoj udaljenosti. U biti ove konstatacije lezi i cinjenica da su ista sluzila i za signalizaciju pa je zbog vece vidljivosti njihov broj u dolinama bio manji. Devet utvrđenja u zoni Dasmanis-Mediana na razdaljini od 60 km. A tri na južnoj deonici između Mediane i Ad herculeum na distanci od oko 20 km. Lociranjem ovih kastela nazvanim inače Prokopijevi kasteli bavilo se više istraživača od Feliksa Kanica pa nadalje ali je lociranje i prepoznavanje tragova uglavnom bilo bezuspešno. Na vecini lokaliteta nisu nikada vrsena iskopavanja ni istrazivanja pa se njihova identifikacija svodi na pisane izvore ili uglavnom sture i povrsne opise Kanica, Milicevica i drugih. Pomoć pri lociranju može se potražiti i u etimologiji imena pojedinih kastela. Neka od njih su verovatno dobila imena po tevernama koje su se u velikom broju nalazile duž puta. Recimo Doliaris ,,Kod bačvara,, ili Ad Anconam ,, Kod krivine ,, Nuceto ,, Kod orahovog lišća ,,. Mediana, Timiana, Urbiana, i možda Calventia imaju u završetku – iana što se obično dodeljivalo nazivima poljoprivrednih imanja ( villa fundus ) a inače su izvedena od imena vlasnika.U svakom slucaju etimologija je popularno sirom carstva simbolicno bila vezana za postojece mesto ili licnost, taverne i odmorista bile su jako bitan elemenat komunikacija narocito prilikom duzih putovanja.
Ad Aerariam naziv koji ima koren u reči koja se koristi za rudnike ili uopšte poslove koji se odnose na obradu metala Aeraria, što i ne treba da čudi jer je Moesia superior u antičko doba bila veliki rudarski kapacitet.
Viculus od vicus, zaselak; Castellum-malo utvrđenje čiji se naziv kod Prokopija pojavljuje dva puta verovatno greškom. Milliarem XXI nosi ime prema broju milja verovatno rastojanje od većeg grada u ovom slučaju Naissa. Osim toponima koji korene imaju u grčko-latinskom jedan veći broj ima korene u tračkom, ilirskom pa i keltskom jeziku.

Utvrđenja koja su se nalazila tokom ovog perioda imala su pre svega ulogu neke vrste karaula čija je uloga bila kontrola i zaštita putnih pravaca kao i putnika na njima. Takođe utvrđenja su služila i kao postaje i veza uzmeđu gradova. Ono što je sigurno to je da su bila malog gabarita sa eventualnim pomoćnim prostorijama. Imale su oblik kula u čiji prizemni deo je mogla da se smesti jedna manja vojna jedinica. Kamen je bio glavni materijal za izradu ovih objekata u kombinaciji sa vezivom tadašnjim malterom. Kao primer neka posluži Ad herculeum (današnja žitorađa) koji Prokopije pominje u svom spisku novoobnovljenih kastela. Ostaci ovog utvrđenja pronađeni su na levoj obali Toplice i na osnovu njih konstatovano je da su dimenzije objekta bile 266×114 koraka koje je u svojoj unutrašnjosti izrađeno od lomljenog kamena i cigle.

Ni sama antička tvrđava u Nišu na čijim je temeljima kasnije podignuta Turska nije bila velikih gabarita. O dimenzijama možemo zaključiti prema iz tog vremena prema ostacima homogene tvrđave u kojoj je boravila anlogna jedinica Cohors II Aurelia Dardanorum koja se nalazi kod sela Ravna kod Knjaževca – Timacum Minus. Ova građevina je dimenzija 147×120 m. sagrađena je od pritesanog kamena sa zaobljenom profilima zidova i kasnije dodatim unutrašnjim kulama a predstavlja najstariji tip tvrđave na ovim prostorima. Justinijanova obnova utvrđenja pokazala je svoju efikasnu primenu prilikom odbrane niša od najezde slovena. Međutim šire gradsko područje pretrpelo je velika razaranja prilikom napada pa se tako može pretpostaviti sudbina utvršenja koja su u ovom pojasu gravitirala. Ono što je preživelo najezdu Slovena verovatno je stradalo u kasnijem periodu pada Vizantije naročito prodor ugarske vojske 1072 god kada je Niš osvojen i opljačkan.

Tokom srednjeg veka dolazi do ekspanzije utvrđenih mesta kao pandan novim načinima ratovanja i pojavom opsadnih sprava i tehnika a naročito razvoju i pojavi vatrenog oružja. Nesumnjivo najveći uticaj na formiranje utvrđenja na ovim prostorima došao je sa istoka. Krstaški pohodi koji su preduzimani u XI i XII veku doneli su u evropu od ljudi koji su stupali u kontakt sa tamošnjim civilizacijama dragocena iskustva na raznim poljima pa i na način utvrđivanja. U celoj Evropi tokom IX, X i XI veka gradovi su uglavnom bili građeni od drveta i opasivani debelim kamenim bedemima na uglovima pojačavani kulama. Na zapadu gde postoji mnogo pisanih izvora o tome u kom smeru se razvijao utvrđeni grad, smatra se da je nukleus prvobitnog grada bio kula latinski ,,dunio,, od pravilne reči dominio, francuski ,, donjon (donžon), nemački Berchfrit (berhfrit). U prvo vreme to je bila drvena a kasnije kamena kula u kojo je obitavao feudalni gospodar. Kule su bile karakteristične i po tome što nisu imale vrata u prizemlju već na spratu. Do nih se dolazilo drvenim stepenicama ili drvenim mostom prebačenim sa obližnjeg zida koji se u slučaju opasnosti mogao ukloniti. U prizemlje se silazilo stepenicama iznutra sa sprata a često je ispod kule bio bunar ili cisterna za vodu. Donžoni su sve do polovine XII veka bili glavni deo stana feudalca mešutim daljim razvojem okolnih objekata dvorište postaje grad a kula samo jedan njegov deo u okolini Niša nema preživelih primera donžona a ostatke jednog možemo videti kod Sokobanje (Sokograd) ili kod sela Miljkovac (Železnik).

Prvobitni materijal za izradu kula bilo je drvo ali je ono brzo napušteno jer je samo po sebi predstavljalo nestabilan materijal. Ono pre svega gori a vatra je u većoj meri bila zastupljena prilikom opsade gradova. Primarni objekat za izradu postaje i ostaje kanen u ređim slučajevima opeka. Kamen je ponekad obrađiven u tesanike u ranijim periodima a primenjivani su kodizrada dovratnika, konzola, balkona i sl. Ivice kula često su pojačavane pravilnim zidanjem kod kasnije građenih utvrđenja kao što je to Niška tvrđava građena od strane Turaka bedemi su rađeni isključivo od pravilno tesanog kamena. Zidovi su obično izrađivani na sledeći način: oba lica zida ozidana su pritesanim kamenom a sredina zidne mase je ispunjavana tzv. trpancem odnosno izlomljenim kamenom izmešanim sa dosta maltera.. zidovi su svuda ako je bio običaj na istoku pojačavani drvenim gredama. U narodnom jeziku takva pojačanja od drvenih greda nazivaju se santrači. Obično su grede bile od čvrste i masivne hrastovine a služile su, pre svega, da povežu zidnu masu istovremeno pružajući dodatnu čvrstinu zidovima prilikom eventualnog napada. Kule su bile ili zaravnjene odozgo ili su imale krovove a često su bile pokriven olovom. Oblik zidova i kula zavisio je od vrste primenjenog oružja. Do kraja XIV veka u upotrebi je bilo hladno oružje, a od kraja XIV veka vatreno. Zato je debljina zidova u prvom periodu bila relativno tanka, oko 1,5 – 2 metra, a zatim se uvećala do 4 metra i više.. Osnovni program i usavršeni oblici su zatim preko rimskog i vizantijskog graditeljstva doprli do srednjeg veka kada su počeli da se prilagodjavaju novim potrebama. Zidovi su na vrhu bili nazubljeni (krenelura), a po vrhu zida se nalazila staza za borce (šetnica), koja je mogla da bude u širini zida ili konzolno isturena i napravljena od drveta.   Na teritoriji koju je obuhvatao antički Naissus a kasnije vizantijski, pa potom turski Niš, ostalo je vrlo malo tragova ovakve vrste graditeljstva. Kao najoočuvaniji primer svakako u prvom redu spada niška tvrđava koja je nadograđena na antičkim temeljima od strane Turaka čiji izgled je manje-više opstao do dan danas. Oko grada su retki ostaci nedovoljno proučenih toponima koji bi mogli da odgovore na neka pitanja vezana za područje koje je obuhvatao antički i srednjevekovni Niš. Oni koji su se ozbiljnije bavili ovom temom pre svega Feliks Kanic zatim Milan .M. Milićević , Aleksandar Deroko i kasnije Dr. Petar Petrović uspeli su da tek započnu temu koja je vrlo bitna i koja može da da odgovore na mnoga istorijska pitanja kao i da približi sliku grada u nekom prošlom vremenu. Naravno da bi nova istrazivanja donela nove momente i izbistrile sliku o gradu i okolini medjutim za to je potrebno neko buduće vreme.

Piše: Vladan Stojiljković – Đane

U nastavku – Sva utvrđenja Niša i okoline