Stari Niš

Niš je oslobođen od Turaka 29. 12. 1877, odnosno 11.1.1878 po novom kalendaru i u tom trenutku je imao 12. 817 stanovnika i bio je važno privredno središte Srbije. Sve do 1903, do smene dinastije Obrenovića, Niš se razvijao u “znaku posebne pažnje i naklonosti kralja Milana i kralja Aleksandra Obrenovića” kao druga prestonica Srbije. Broj stanovnika je u ovom periodu porastao na nekih 26.000. A nakon pada Dinastije Obrenovića broj stanovnika je opao na 21.946, najviše zbog redukovanja garnizona i povlačenja jednog broja oficira, službenika i privrednika. Izgubljeni broj stanovnika Niš je ugla-vnom zbog nemilosti u kojoj se našao kao “obrenovićevski grad” u “karađorđevićevskoj srbiji”, nadoknaditi tek kroz 18 godina, 1921.

U tom čisto orijentalnom Nišu na prostoru gde je danas poznati Hotel Park nalazio se novi konak Hafiz Paše sagrađen 60-ih godina XIX veka. Odmah pored ovog konaka, na mestu gde je dvadesetih godina izgrađena Narodna banka Srbije, a danas se nalazi sedište Gradonačelnika, bio je i stari konak. Oba konaka posle oslobođenja 1878, kako piše Jovan Ćirić, otkupio je Knez Milan Obrenović za svoj dvor. Novi konak služio je kao kneževska, a potom i kao kraljevska letnja rezidencija, a stariji za dom oficira i kraljevsku stražu.

Zgrada je bila spratna, izgrađena u orijentalnom stilu sa velikim sobama sa niskim tavanicama i minderlucima. Gornji sprat je bio namenjen stanovanju. Imao je divan doksat sa pogledom na Nišavu i tvrđavu sa koga se kralj Milan često obraćao narodu. Zdanje je predstavljalo prijatnu i udobnu rezidenciju sa velikom baštom i šedervanima, u kojoj su Kralj Milan, Kraljica Natalija i prestolonaslednik Aleksandar rado boravili i po nekoliko meseci godišnje.

Arhitekta Danilo Vladisavljević projektovao je za ministarstvo vojske niz kasarni po većim mestima u Srbiji u mirnoj i jednostavnoj arhitekturi sa diskretnim primesama romanske arhitekture. Najpoznatija su njegova zdanja u Valjevu, gde je 1906 podignuta artiljeriska kasarana i u Palanci gde je 1910 izgrađena velika konjička kasarana koja je imala nekih 18 posebnih objekata. Ipak vrhunac aritektonske umešnosti Vladisavljević je ostvario projektujući 1899. inženjeriska kasarna u Nišu. Izgradnja ove, jede od najvećih kasarni u ondašnjoj Srbiji počela je 1901. Ono što izdvaja ovo veliko zdanje od sličnih je “specifičnom kompozicijom” rešena po “ugledu na neoromanske vojne građevine u Nemačkoj”. U projektovanu ovog složenog objekta od dva sprata na krilima i tri u srednjem bloku,Vladisdavljević je pokazao “odlično poznavnaje stilskih oblika, elemenata i profilacije, pa i samo prostorno komponovanje, koje podseća na srednjevekovne zamkove, sa kulama i zupčastim završetkom atika”.

Oficirski dom

Skupštinske sednice su održavane u Beogradu u zgrada “Ve-lika pivara”, gde je bila čuvena Svetoandrejska skupština, u zgradi Narodnog pozorišta, u svečanoj Sali Kapetan Mišinog zdanja, gde je bila i Velika škola i od 1882. godine u privremenoj skupštinskoj zgradi kod današnjeg bioskopa “Odeon”. U Kragujevcu skupštinska zasedanja su se održavala u zgradi Narodne skupštine koja je po nalogu kneza Miloša sazidana još 1859, i u Nišu, najpre u staroj osnovnoj školi “Sveti Sava” kod Saborne crkve, i od 1890. u zgradi Oficirskog doma.
U ovoj zgradi, napravljenoj za potrebe oficirskog kora, onda-šnjih 166 poslanika stalno je od 27.7.1914. zasedalo i donelo dalekosežne odluke za dalji razvoj Srbije. U ovoj zgradi je, kako piše Jovan Ćirić, doneta čuvena “niška deklaracija 7.12. 1914 u kojoj se prvi put pominje službeni zahtev za ujedinjenjem Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu Južnoslovensku državu. U ovoj zgradi je novembra 1914. osnovan Južnoslovenski odbor i u njoj je 6.5.1915 održan prvi Jugoslovenski kongres kome je predsedavao Ivo Ćipiko, a na čijem čelu se nalazio Dalmatinac Fran Supilo.

Zdanje načelstva

Zgrada Okružnog načelstva zidana četiri godine po oslobo-đenju od Turaka 1878, bila je u svoje vreme najreprezentativ-nija zgrada ondašnjeg Niša. Izgrađena po planovima bečkog arhitekte, čije je ime do danas ostalo nepoznato, bila je fron-talno okrenuta ka Nišavi. Posle prvog svetskog rata dozidan je još jedan sprat a polukružni deo prema tvrđavi izgrađen je 1935. kada je Niš postao središte Moravske banovine. Za ovu zgradu vezani su i brojni značajni istorijski događaji. U perio-du od 26. jula 1914 do 16 oktobra 1915 u ovoj zgradi je bio smešten kabinet predsednika srpske vlade Nikole Pašića. Na telegrafskom stolu u predsedništvu, kako piše Jovan Ćirić, 28 jula 1914 primljen je telegram kojim je Austrougarska objavila rat Srbiji, što je istovremeno bio i formalni početak Prvog svetskog rata.
Sa balkona ove zgrade 1917 tri evropska vladara ondašnjih centralnih sila, Austrije, Nemačke i Bugarske, posmatrali su poslednju paradu svojih vojnih jedinica pred svoj veliki poraz u I svetskom ratu.

Zgrada muške gimnazije

Gimnazija je osnovana neposredno po osobođenju Niša od Turaka 1878. godine, posebnim ukazom Milana Obrenovića. U toku prve školske godine 1878/79 nastava se u dva odeljenja odvijala u otežanim uslovima, u oskudici i siromaštvu. Roditelji i građani Niša svesrdno pomažu da se sve nedaće prevaziđu i školi omoguće povoljniji uslovi za rad.
Gimnazija je menjala nazive. U početku je bila “Gimnazija kralja Milana”, zatim od 1903. godine “Srpska Kraljevska Gimnazija”, pa “Muška Gimnazija”, a od školske 1951/52 dobija naziv po svom proslavljenom profesoru i piscu Stevanu Sremcu. Kao profesor srpske i opšte istorije, geografije i pre svega književnosti Stevan Sremac je postavljen za nastavnika septembra 1879. godine i u školi je predavao 11 godina. Danas ova gimnazija nosi naziv Stevan Sremac.

Zgrada sreskog načelstva

Ni danas se nezna ko je projektovao Zgradu Sreskog načelstva, kako se nekad zvalo ovo zdanje, odnosno zgradu suda, kako se danas zove zgrada izgrađenoj u čistoj secesiji. Poznato je jedino da je radove izvodio preduzimač Milan Stefanović 1910. godine. Razuđena osnova ove prostrane ugaone građevine sa, kao ističe Bogdan Nestorović, satnom kulom na zasečenom uglu, pod kojom je glavni ulaz, predstavljala je proučeno i čisto rešenje velikog programa ovog objekta. Spoljna obrada bila je izvedena u kitnjastoj secesiji sa dekorativnim površinama obrađenim geometrijskim i vegetabilnim ornamentima na širokim lizenama i u frizu ispod krovova. Frontovi ove razuđene zgrade sa prizemljem i spratom zauzimaju 31,25 i 72,10 m. U osovini ugaonog ulaza i prostranog vestibila razvija se monumentalno stepenište sa tri kraka. Rizaliti na fasadama sa ispadima preko jednog metra oživljavaju celu kompoziciju i ostvaruju monumentalan efekat kome doprinosi i ugaona satna kula sa svojim piramidalnim završetkom. Danas je spoljna arhitektura ove zgrade potpuno izmenjena. Prvo su uklonjeni ukrasi sa lizena, a zatim je, prilikom podizanja još jednog sprata i izrade fasade u veštačkom kamenu, uništena celokupna secesijska dekoracija”. A tokom poslednje rekonstrukcije fasade ove zgrade u devedesetim godinama XX veka sva secesijska dekoracija je vraćena.