Prema Kanicu, koji je tadašnju srpsko-tursku granicu prešao kod moravskog sela Katun, gde se nalazila granična propusna postaja, da bi zatim krenuo verovatno alternativnim pravcem tadašnjeg carigradskog druma I onda dolinom Toponičke reke stigao do ovog lokaliteta, tu se, kako on kaže, dogodila „jedna buna raje protiv Turaka“. Na žalost, izgleda da Kanic nije bio preterano zainteresovan da napravi opis ili skicu ovog utvrđenja pa nemamo daljih podataka o tadašnjem eventualnom njegovom stanju ili izgledu. Samo utvrđenje nalazi se na desnoj strani Toponičke reke i nadnosi se nad njom i putem, tako da u potpunosti dominira ovim predelom. Koja je bila prava namena ovog utvrđenja, kako je ono izgledalo i kada je izgrađeno?
U izvorima imamo samo oskudne podatke o ovom lokalitetu i to tek u kasnijim periodima. Smatra se, naime, da je ono nastalo drugoj polovini XIV veka a da ga je izgradio nepoznati vlastelin pod vlašću kneza Lazara kako bi ga svrstao u jedan od delova odbrambenog lanca od napada Turaka na ove prostore. Ono što, međutim, intrigira to je mogućnost da je utvrđenje bilo podignuto na temeljima neke druge građevine iz ranijih perioda kao što je to, recimo, rimski kastel ili jedno od ranovizantijskih utvrđenja kojih je bilo dosta na ovim prostorima. Nije isključena, ali ni dostupna dokazivanju teza da se tu nalazio jedan od kastela koji su prema tadašnjem savremeniku Prokopiju izgrađena pod Justinijanom I (527-565) odnosno u periodu ekspanzije tadašnjeg Vizantijskog carstva.
Naime, Preokopije iz Cezareje, koji je inače bio savetnik na dvoru vizantijskog cara Velizara pa čak učestvovao u vojnim pohodima, napisao je, između ostalog, delo pod imenom „De Afiicis“ – „O Građevinama“, gde opisuje Justinijanovu obnovu carstva. Što se Niša i njegove okoline tiče, Prokopije daje listu od 32 kastela koji su izgrađeni ili obnovljeni za vreme Justinijana I. Mnogi od njih nisu identifikovani iz razloga što Prokopije ne daje bliža obaveštenja po kojima bi mogla da se izvrši identifikacija ali i zbog toga što mnoga nisu preživela do današnjih dana da bi mogla biti istražena. Međutim, ono što ukazuje na moguće veze sa tim periodom je svakako drugi lokalitet na ovom prostoru. Na uzvišenoj zaravni preko puta utvrđenja Železnik na levoj obali Toponičke reke, a na lokalitetu poznatom kao Gradište, nalaze se ostaci ranovizantijskog utvrđenja. U unutrašnjosti bedema pronađeni su ostaci polukružne apside crkve u čiju je stenu uklesan stepenasti ispust za sedišta episkopa – „sintronos“. Ispred se nalazila mermerna oltarna pregrada o čemu svedoče zatečeni fragmenti parapetnih ploča, tragovi boje na malteru govore nam da je crkva bila freskopisana.
Da li je Železnik bio u vreme Vizantije kula koja je štitila put i eventulnu crkvu na Gradištu? Odgovor na ovo pitanje treba tražiti u činjenici da je Niš u Vizantijskom carstvu zauzimao važnu poziciju kao religijsko središte pa je tako na njegovom području nicalo više verskih objekata. Kao primer možemo da uzmemo one koje su opstale, kao što je recimo Latinska crkva kod Gornjeg Matejevca ili ranovizantijska crkva kod Orljana, koliko je još takvih objekata bilo na teritoriji Niša možemo samo da pretpostavimo, ako znamo da je Niš prema zbirci o cčudesima Dimitrija Solunskog srušen posle 615. a pre 618. godine od strane slovensko-avarskih plemena kada je verovatno stradao veći broj građevina na ovom prostoru. U širem okruženju nalazilo se još nekoliko utvrđenih gradova koji su, po svemu sudeći, bili međusobno povezani komunikacijama u srednjem veku. To su Bovan kod Aleksinca, Sokolac ili Soko-grad kod Sokobanje I Svrljig kod današnjeg Svrljiga.
Vrlo je verovatno da je Železnik bio kontrolna tačka na putu prema Svrljigu koji je u srednjem veku bio, zajedno sa podgrađem, razvijeno utvrđeno mesto. O eventualnom podgrađu nemamo, kao uostalom i za samo utvrđenje, dovoljno podataka ni izvora ali nije isključeno njegovo postojanje a u kasnijem periodu Miljkovac i Železnik pominju se kao dva različita naseljena mesta tako da je moguće da se podgrađe kasnije spojilo sa selom a da je naziv toponim Železnik ostao da se podrazumeva samo za ostatke utvrđenja koje je bilo čvrsta kontrolno odbrambena tacčka na ovom području pa iz toga i sam naziv. Ono što znamo o izgledu utvrđenja tiče se perioda jedne od Niških buna koje su pokretali meštani sela okoline Niša sredinom u prvoj polovini i sredinom XVIII veka.
U jednoj od buna koja je izbila 1835 god. a koju su pokrenuli meštani sela Velepolje, Paljina, Miljkovac, Cerje Kamenica, Donji i Gornji Matejevac i mnoga druga, ustanici su koristili kulu utvrđenja Železnik i teren oko klisure kako bi se oduprli Turskoj vojsci. Za utvrđenje se kaže da je kula bila visoka pet spratova a da je debljina zidova utvrđenja oko jedan metar, osnova utvrđenja bila je četvorougaona, nevelikih dimenzija. To bi značilo da je moguća visina kule bila oko 10 metara. Pošto je njihov otpor uz velike gubitke bio slomljen, deo pobunjenika uspeo je da se kanalom koji je vodio od kule u dubinu klisure izvuče i pobegne preko obronaka Kalafata i tako izbegne tursku odmazdu. To nam opet govori da je utvrđenje bilo dobro i strogo namenski konstruisano pruzajući braniocima mogućnost povlačenja u slučaju da napadači osvoje utvrđenje. Od danapnjeg utvrđenja ostali su samo delovi severnog i istočnog zida.
Zidovi su pravljeni od blokova kamena srednje veličine povezanih nekom vrstom maltera i lomljenog kamena. Na ostacima zidova vide se udubljenja gde su bile smeštene grede za ojačavanje istih što je bila tipična tehnika gradnje fortifikacija za period kasnog srednjeg veka kada se tehnika graditeljstva posebno razvila. Na lokalitetu nisu nikada vršena arheološka istraživanja koja bi mogla pomoći da se daju odgovori na neka od pitanja vezana za život ovog objekta i oko njega. U blizini utvrđenja u pravcu severoistoka nalazi se srednjevekovna manastirska crkva Sv. Nikola koja je sigurno bila u vezi sa njim a u mineju iz 1509. god. koji je ovde napisan, manastir se pominje pod imenom Železnik. Manastir se pominje I u kasnijim Turskim popisima ali utvrđenje ne, tako da ne znamo da li je bilo korišćeno u neku svrhu. Godine 1578. manastir i ceo ovaj kraj pripadaju imanju Sandžak-bega a ni manastir ni utvrđenje ne pominju se kasnije sve do pred samo oslobođenje od Turaka odnosno do gore navedenog perioda Niških buna.
Činjenica je da će mnoge tajne u vezi sa ovim lokalitetom biti zauvek skrivene ali je činjenica i to da se ovakvi objekti spomenici i svedoci istorije ovog kraja moraju sacučati i istraživati sa više entuzijazma i želje da se otkrije što veći deo istorijskog nasleđa.
Piše: Vladan Stojiljković
Foto: Bojan Petrović (REZ Media, Niš)
Copyright © NišCafe 2007