Šerlok Holms na filmu

Na kreiranje lika Šerloka Holmsa i njegovo konačno uobličenje, barem na onaj tradicionalni način koji imamo u vidu kada govorimo o njegovoj spoljašnjosti, nije uticala samo Dojlova literatura. Nakon prva dva kratka romana, „Grimizna studija“ i „Znak četvorice“ (The Sign of Four, 1890) koji nisu bili ilustrovani, dve zbirke od ukupno dvadeset četiri priče pod zajedničkim nazivom „Avanture Šerloka Holmsa“ (The Adventures of Sherlock Holmes) objavljivane u „Strandu“ (Strand Magazine) u periodima: jul 1891 – jun 1892. i decembar 1892 – decembar 1893, imale su dodatni „šmek“ u sjajnim ilustracijama Sidnija Padžeta (Sydney Paget) koje su kreativno uticale na Holmsov lik, pre svih na kreiranje izgleda njegove karakteristične kape, dok legenda kaže da je lulu, na prepoznatljivo povijeni način „doradjivao“ i Vilijem Džilet (William Gillette), pozorišni glumac koji je Šerloka igrao i u teatru i na filmu , a njegova pozorišna drama „Šerlok Holms“ je 1922. godine poslužila i kao predložak za filmsku verziju sa Džonom Barimorom. Padžet je nastavio da ilustruje avanture poznatog detektiva i nakon Holmsove „reanimacije“ u „Baskervilskom psu“ (1901 – 1902) i „Povratku Šerloka Holmsa“ (1903 – 1904), da bi ga nakon toga, sve do 1927. godine preuzeli drugi ilustratori.

Kinematografija je od najranijih dana bila zainteresovana za lik Šerloka Holmsa. Prva poznata verzija je „Osujećeni Šerlok Holms“ (Sherlock Holmes Baffled, 1900/03) Artura Marvina (Arthur Marvin), ali nije moguće identifikovati glumca koji tumači naslovni lik; u Americi je snimljena i naredna verzija – „Avanture Šerloka Holmsa“ (The Adventures of Sherlock Holmes, 1905) Džej Stjuarta Blektona (J. Stuart Blackton) sa Morisom Kostelom (Maurice Costello). Prvi filmski serijali nastaju 1908. godine – jedan, takođe u Americi „Sherlock Holmes and the Great Murder Mystery“, inspirisan Edgarom Alanom Poom, a drugi u Italiji „The Rival of Sherlock Holmes“. U isto vreme filmski serijali nastaju i u Danskoj zahvaljujući danskom reditelju, glumcu i producentu, Vigu Larsenu (Viggo Larsen) i Nordisk Fim Company. Ni čuveni Mak Senet (Mack Sennett) nije mogao da odoli, a da se ne pozabavi Šerlokovim likom, naravno iz svoje komične vizure i to u više navrata u periodu od 1911-1913. godine istovremeno režirajući filmove i igrajući glavnog junaka. U SAD je u tom periodu nastala još jedna „regularna“ ekranizacija, ovoga puta u liku Harija Benama (Harry Benham) u „Znaku četvorice“ (Sherlock Holmes Solves the Sign of the Four, 1913) Lojda Lonergana (Lloyd Lonergan).

I druge kinematografije uključuju se u oživljavanje Holmsovog lika na filmskoj traci, što u pojedinačnim filmovima, što u filmskim serijalima. Godine 1912. filmovi o Holmsu počinju da se snimaju u Velikoj Britaniji zahvaljujući navodnoj saradnji samog Konana Dojla sa francusko-engleskom kompanijom – Éclair ; Francuz Žorž Trevij (George Treville) režira neke od filmova i igra Holmsa. Prvi britanski glumac koji je tumačio lik besmrtnog detektiva bio je Džejms Bragington (James Bragington) u filmu „A Study in Scarlet“ (1914) Džordža Pirsona (George Pearson) u produkciji Samuelsoon Film Company.

U filmske serijale o Holmsu uključila se 1914. godine i nemačka kinematografija u filmu „Detektiv Braun“ Rudolfa Majnerta (Rudolf Meinert), pri čemu je korišćena harizma ranijeg tumača Holmsovog lika Alvina Nojsa (Alwin Neuβ) koja će u narednih par godina biti samo ojačana u serijalu „Baskervilski pas“ (Der Hund von Baskerville, 1914/15) koji je Majnert započeo, nastavio scenarista prva dva dela Rihard Osvald (Richard Oswald), a dovršio 1920. godine Vili Cajn (Wily Zejn) sa Vilijem Kajzer-Hejlom (Willy Kaiser-Hejl) u glavnoj ulozi. Pet godina pre toga, Zejn je sa Ojgenom Burgom (Eugen Burg) već snimio jedan film o Šerloku Holmsu. Iz ovog perioda poznati nemački tumači Holmsovog lika bili su Hugo Flink (Hugo Flink) i Ferdinad Bon (Ferdinand Bonn), uglavnom u filmovima Karl-Hajnca Volfa (Carl Heinz Wolf). Nemačka kompanija Kowo koja je tokom rata radila neke od nabrojanih filmova iz serijala, pred kraj rata započela je snimanje filma „Ubistvo u hotelu ‘Splendid'“ (Der Mord im Splendid Hotel, 1919), gde je Holmsa tumačio Kurt Brekendof (Kurt Brekendoff).

Za istinske ljubitelje filma, a ne samo za obožavaoce Šerloka Holmsa posebno je intrigantna i jedna američka verzija iz 1914. godine, Frensisa Forda koji je istovremeno i režirao i tumačio lik Šerloka Holmsa, dok je njegov verni pratilac Doktor Votson bio Džek Ford (Jack Ford). Na prvi pogled većini čitalaca ništa neobično, dok ne ukažemo na činjenicu da je Frensis, u stvari brat jednog od najvećih reditelja u istoriji filma, Džona Forda, koji je, opet, igrajući, naravno ne samo u ovom filmu, koristio ime – Džek.

Otprilike u isto vreme još dva tumača Holmsovog lika su se oprobala u toj ulozi u Sjedinjenim Državama , a onda je Britanac Ejl Norvud (Eille Norwood) suvereno vladao ovim serijalom od 1921-1923. godine sa skoro pedeset različitih Holmsovih inkarnacija na velikom platnu, uključujući i „Baskervilskog psa“ i prvu britansku verziju „Znaka četvorice“. Do ere Bazila Retbona (1939-1946), za Holmsov lik na filmu bile su zainteresovane mnoge svetske kinematografije: u Nemačkoj su ga tumačili Karlajl Blekvel (Carlyle Blackwell) u verziji „Baskervilskog psa“ (1929) Riharda Osvalda, a iste godine (1937) u dva različita filma i Bruno Gitner (Bruno Güttner) i Hans Albers, u Francuskoj i Čehoslovačkoj snimani su Holmsovi filmovi sa elementima komedije u liku Martina Frica, dok su ga u Americi igrali Klajv Bruk (Clive Brook) sa prekidima od 1929-1932. i Redžinald Oven (Reginald Owen), a u Britaniji – Rejmond Mesi (Raymond Massi), Robert Rendel i naročito, Artur Vontner (Arthur Wontner) sa prekidima od 1931-1937. godine.

Bazil Retbon se od malih nogu pripremao za lik Šerloka Holmsa. Po sopstvenom priznanju, još kad se kao dečak prvi put susreo sa slavnim Dojlovim junakom poželeo je da bude kao i on ; zato je za njega tumačenje Šerloka Holmsa značilo više nego da je igrao deset Hamleta! Filmski serijal na koji ukazuju mnogi istoričari filma i filmski kritičari kao jedan od najznačajnijih u istoriji kinematografije , ističući Retbona kao „jednog od najautentičnijih tumača Šerloka Holmsa“ , otpočeo je u produkciji 20th Century Fox i čuvenog Derila Zanuka (Darryl Zanuck). Najpre je snimljen „Baskervilski pas“ (1939), a iste godine godine i „Avanture Šerloka Holmsa“. Prvi je režirao Sidni Lanfild (Sidney Lanfield), a drugi – Alfred Verker (Alfred Werker). I dok je prvi – ekranizacija istoimenog romana koji pripada „Kanonu“ (kako „šerlokijanci“ nazivaju korpus Dojlovih dela koja se odnose na avanture Šerloka Holmsa i njegovog pratioca i biografa Džona Votsona, a obuhvata četiri romana i pedeset šest priča), drugi je slobodna obrada likova i događaja iz Dojlove literature (u njemu se pojavljuje i Holmsov neprijatelj nad neprijateljima, inteligentni i beskrupulozni zločinac, Profesor Moriarti kojeg tumači Džordž Zuko). Holmsovog pratioca, i u ova prva dva, kao uostalom i u svih četrnaest filmova serijala, Džona Votsona – tumačio je Najdžel Brus (Nigel Bruce). Iako su oba filma postigla uspeh, Fox nije nastavio ovaj fimski serijal, jer su procenili da gledaoci u predstojećem periodu neće biti zainteresovani za nove filmske pustolovine i rešavanje novih krimi-slučajeva jednog detektiva koji oličava viktorijansku epohu, u vreme kada napolju samo što nije otpočeo Drugi svetski rat. Na sreću, jedan drugi holivudski „mejdžor“ umeo je da prepozna sve potencijale filmskog serijala sa Bazilom Retbonom, pa je 1942. snimljen novi film u seriji – „Sherlock Holmes and the Voice of Terror“ Džona Rolinsa (John Rawlins), ovoga puta u produkciji kompanije Universal. Za razliku od Foksa, Univerzal je bio svestan da treba da uloži u smislu „star sistema“ u tandem Retbon-Brus, pa tako svaki od preostalih dvanaest filmova serijala počinje uvodnom špicom koja je posvećena glavnim glumcima – švenkom odozdo-nagore i krupnim planom Holmsa i Votsona, kao i ispisivanjem njihovih imena pre špice filma. Iako prvi Univerzalov film u Retbon-Brus seriji nije predstavljao neko impresivno otpočinjanje nove producentsko-glumačke saradnje, svi su bili svesni da ono najbolje tek dolazi, a nije nevažno ni to što se rediteljskog (i producentskog) posla u narednim filmovima prihvatio Roj Vilijem Nil (Roy William Neill). Snimljeno je još jedanaest filmova do 1946. godine: „Sherlock Holmes and the Secret Weapon“(1942) – gde svetu ponovo preti Moriarti, ovoga puta u tumačenju Lajonela Atvila;“Sherlock Holmes in Washigton“(1943) – Holms i Votson u potrazi za tajnim mikrofilmom; „Sherlock Holmes Faces Death“ (1943) sa istom rediteljsko-glumačkom ekipom u kojoj je i Denis Hoj (Dennis Hoey) koji je u više filmova ovog serijala tumačio Inspektora Lestrejda iz Skotland Jarda; „Sherlock Holmes and the Spider Woman“ (1944), po Leonardu Maltinu jedan od najboljih filmova serijala , u kojem je takođe ista ekipa, uključujući i Meri Gordon – koja u više fimova igra Gospođu Hadson; ipak, ubedljivo najbolje ocenjenim filmom serijala smatra se „The Scarlet Claw“ (1944) u kojem se u karakteristično „holmsovskom“ stilu istražuje serija ubistava; najplodotvorniju godinu serijala zatvara „The Pearl of Death“ (1944) baziran na priči „Šest Napoleona“, ali su i sledeće, 1945. godine snimljena takođe tri filma – „The House of Fear“, po motivima priče „Pet semenki narandže“, „The Woman in Green“ i „Pursuit to Algiers“. U poslednjoj godini serijala, 1946. snimljena su još dva filma „Terror by Night“ i „Dressed to Kill“.

Razvojem televizije u tehnološkom smislu i unapređenjem televizijskog programa, čak i pre serijala Retbon-Brus počele su TV ekranizacije Holmsovih i Votsonovih avantura i na malom ekranu, npr. „The Three Garridebs“ sa Luisom Hektorom. Ipak, prava televizijska „holmsomanija“ usledila je tek nakon završetka Drugog svetskog rata, najpre 1951. godine u tumačenju Alena Vitlija (Alan Wheatley), mada se u tom periodu najuspešnijom TV serijom o Holmsu smatra britanska iz 1955. godine sa Ronaldom Hauardom (Ronald Howard). U TV serijama i televizijskim filmovima u ulozi Holmsa oprobali su se i neki od velikih glumaca posleratne svetske kinematografije, uzmimo za primer Kristofera Lija, Kristofera Plamera ili Pitera O’ Tula koji su ga igrali i u filmskim i u televizijskim ostvarenjima. Međutim, sve njih je u tumačenju Dojlovog junaka daleko nadmašio Džeremi Bret (Jeremy Brett) kojeg mnogi smatraju najboljim Holmsom svih vremena, pogotovo na televiziji; on je u periodu od 1985-1994. godine bio nenadmašni Holms u TV serijama „Avanture Šerloka Holmsa“, „Povratak Šerloka Holmsa“, „Slučajevi Šerloka Holmsa“ i „Memoari Šerloka Holmsa“. Ne treba zaboraviti ni jedno egzotično TV izdanje Šerloka Holmsa na ruskoj televiziji u režiji Igora Maslenikova sa Vasilijem Livanovim kao Holmsom koje je trajalo od 1979-1986. godine. Koliki je uspeh imala ova televizijska verzija Šerloka Holmsa, pokazuje i podatak da su Vasilija Livanova i njegovog partnera Vitalija Solomina koji je igrao Votsona, britanski novinari 2000. godine proglasili za najbolje tumače Dojlovih junaka u istoriji, a Livanov je čak i odlikovan 2006. godine ordenom Britanske Krune drugog stepena kao prvi glumac iz Rusije kojem je pripalo to laskavo priznanje.

U posleratnoj bioskopskoj eksploataciji Holmsovog lika mogu se sresti mnoge zanimljive glumačke podele, pa tako u ulozi detektiva imamo i Kristofera Lija u koprodukcionom „Sherlock Holmes and the Deadly Necklace“ (1962), pre toga Alen Nejpier (Alan Napier), ali se najznačajnijom izvorno filmskom verzijom perioda smatra – „Baskervilski pas“ (1959) Terensa Fišera (Terence Fisher) sa Piterom Kašingom . Od onih bioskopskih verzija Šerlokovih avanture koje se nakon toga ni u kom slučaju ne smeju zaobići treba posebno istaći „Privatni život Šerloka Holmsa“ (The Private Life of Sherlock Holmes, 1970) Bilija Vajldera sa Robertom Stivensom (Robert Stephens) i „Šerlok Holms i Džek Trbosek“ (Murder by Decree, 1979) Boba Klarka sa Kristoferom Plamerom. I ovi filmovi, kreiranjem likova i zapletom pokušavaju da daju novi zamah liku koji bi u skladu sa epohom u kojoj je „živeo“ danas možda delovao pomalo anahrono – s jedne strane, a s druge – autori su svesni da obnavljanjem strukture i ikonografije filmova o Holmsu mogu, pre da doprinesu oživljavanju gledalačkog interesovanja za njegovo novo pojavljivanje na filmu, nego što će izazvati osudu najzagriženijih i najkonzervativnijih fanova.

Sličnim principom rukovodio se i Gaj Riči (Guy Ritchie) u, do sada, najmodernijoj verziji Šerloka Holmsa kako na narativnom planu, tako i u kastingu. Holms je ultramoderno dizajniran, ali na način da ne narušava osnovu lika ; u akcionim scenama Riči je kombinovao neke aspekte vizuelne strategije koje znamo iz njegova prva dva filma sa novom filmskom tehnologijom, a Robert Dauni Džunior (Robert Downey Jr) je imao dovoljno poštovanja za Holmsov lik, ali i kreativnosti da ga provuče kroz svoju glumačku virtuoznost. U tome mu je od značajne pomoći bilo i sjajno partnerstvo Džuda Loa (Jude Law). Rezultat je bioskopski film koji nije remek delo, ali se lako gleda jer je zanatski besprekoran, a što je za razvoj Holmsovog lika najvažnije – moći će istovremeno da zainteresuje za lik slavnog detektiva i nove generacije gledalaca i potencijalnih obožavalaca, kao i ne manje važno, da producentima stavi do znanja da se isplati ulagati u nove nastavke.

Dejan Dabić
(Tekst je preuzet iz drugog broja časopisa Filaž, uz dozvolu autora)

Ante Peterlić – „Filmska enciklopedija 2″ (str.516, 1990)
Beta (25.12.2009)
„Šerlok Holms“ (1916), Artura Berteleta (Arthur Berthelet)
„Šerlok Holms“ (1922), Alberta Parkera
U priči „Poslednji problem“ Holms strada na Rajhenbaškim vodopadima u borbi sa svojim iskonskim neprijateljem Profesorom Moriartijem, ali na pritisak čitalaca i javnosti Dojl je nevoljno morao da oživi svog junaka
Damian Magee – „Holmes on Screen Cinema“ (1997)
Alvin Nojs i Ejnar Zangerberg nasledili su od Viga Larsena tokom 1911. godine tumačenje lika Šerloka Holmsa u danskoj produkciji, a Nojs će nastaviti tumačenje ovog lika u nemačkoj kinematografiji nekoliko godina kasnije; u Danskoj se kao jedan od tumača pominje i Holger Rasmusen
Damian Magee – „Holmes on Screen Cinema“ (1997)
A Study in Scarlet (1914)
Hector Dion – „The Crogmere Ruby“ (1915) i „The Crimson Sabre“ (1915), H.A. Saintsbury – „The Valley of Fear“ (1916)
“ The Speckled Band“ (1931) – prva britanska zvučna verzija Šerloka Holmsa, utoliko zanimljivija, jer je tumač glavnog junaka rođeni Kanađanin
Retbon je rođen u Johanezburgu u Južnoj Africi, 1892. godini
Bazil Retbon u intervjuu 1939. godine (Sherlock Holmes Films)
Leonard Maltin – „Movie and Video Guide“ (1997)
Ante Peterlić – „Filmska enciklopedija 2″
Leonard Maltin u svom „Vodiču“ ne zaboravlja da istakne da i u filmovima koji nisu najbolji iz scenarističkih, rediteljskih ili nekih drugih razloga, tandem Retbon-Brus odlično funkcioniše
Autor ovog teksta pravi distinkcju između bioskopskih i televizijskih ostvarenja, ne samo u domenu tehnologije, nego i estetike, a onima koji se s tim ne slažu i kao argument ukazuju na filmografije američkih reditelja koje sadrže i TV filmove, kao kontraargument mogu se ponuditi razni vodiči u kojima se razlikuje način ocenjivanja bioskopskih i televizijskih ostvarenja
Ovo je naziv za američko tržište, film je nemačko-francusko-italijanska koprodukcija
Istovremeno je odigrao Holmsa i na televiziji na filmu 1949. godine
Dodatna zanimljivost u glumačkoj podeli je i to što lik Ser Henrija tumači Kristofer Li
Sherlock Holmes (2009)
O pitanju Holmsove (a)seksualnosti i odnosa prema Ireni Adler i samom Votsonu ćemo nekom drugom prilikom
Muzika Hansa Cimera je briljantna