Lapidarijum u Niškoj tvrđavi

Lapidarijum u Niškoj tvrđavi otvoren je 1980. godine. Sastoji se od 41 spomenika iz antičkog razdoblja Niša od I do VI veka.

Spomenici su učvršćeni na tri samostalna postolja, koja se pružaju u obliku blago povijenih linija sa kružnim završecima. Svako postolje je dužine od oko 15 m i raspoređena su u obliku trougla. Na dva postolja pričvršćeno je po 12 spomenika, a na trećem deset. Pojedinačno je postavljeno još pet kamenih sarkofaga i dva spomenika.

Zbirka se sastoji od više vrsta antičkih spomenika: nadgrobnih, zavetnih, građevinskih i dve oštećene mermerne figure. Potiču sa većeg broja nalazišta iz okoline Niša. Najviše ih je iz Niške tvrđave i antičkog utvrđenja Ravna kod Knjaževca. Pojedinačni su iz Niške Kamenice, Jelašnice, Svrljiga i Svrljiške Plužine, Pirotskog Osmakova i drugih sela. Sa niškog terena potiče oko 200 antičkih spomenika sa epigrafskim zapisom. Očuvano je svega šezdesetak.

Veliki je značaj ovih spomenika za izučavanje antičke prošlosti Niša. Podaci sa ovih spomenika, način izrade i izgled, doprinose proučavanju sastava stanovništva, vojnih formacija u naselju, odnos doseljenika i domaćeg stanovništva i sagledavanju organizacije uprave u gradu. Značajni su i za običaje, nošnju, verske i kulturne prilike, pismenost kao i umetnički nivo proizvodnje i vrednost spomenika domaćih majstora. Ovi spomenici predstavljaju jedinstvene izvore za proučavanje prošlosti Niša iz vremena Rimljana.

Lapidarijumska zbirka kamenih spomenika izložena je prvi put u Tvrđavi 1887. godine. To je bila zbirka rimskih spomenika pronađenih prilikom regulacionih radova u kompleksu Tvrđave. Bila je to prva javna izložbena postavka muzejskih eksponata u Nišu, organizovana samo jednu deceniju po oslobođenju grada od Turaka. Nalazila se na mestu sadašnjeg spomenika oslobodiocima Niša u obliku puščanog metka, u središnjem delu Tvrđave.